इतिहासलेखन पाश्चात्य परंपरा स्वाध्याय | दहावी इतिहास | itihas lekhan paschatya parampara swadhyay | Online Test

 पाठ 1  इतिहासलेखन : पाश्चात्य परंपरा

आज आपण इतिहासलेखन : पाश्चात्य परंपरा हा पाठ अत्यंत सोप्या भाषेत व सहज पद्धतीने समजून तर घेणार आहोत त्याच बरोबर या पाठाचा स्वाध्याय व बोर्ड पॅटर्नप्रमाणे घटक चाचणी उत्तरासह व PDF, Online Test पण पाहणार आहोत.

बोर्ड परीक्षा  प्रकरणानुसार गुण विभागणी👇

पाठ  इतिहासलेखन: पाश्चात्य परंपरा

सर्व प्रथम हा धडा आपणास समजावा यासाठी या धड्याचे अत्यंत सोप्या भाषेत 4 Youtube Video देत आहोत ते पाहून पाठ समजून घ्यावा👇

भाग - १

भाग - २

भाग - ३

भाग - ४ 

Online Test 👇

 स्वाध्याय 

1 अ) अचूक पर्याय निवडून विधाने पूर्ण लिहा

1) 'आधुनिक इतिहासलेखनाचा जनक‘  व्हॉल्टेअर   यास म्हणता येईल.

(अ) व्हॉल्टेअर          (ब) रेने देकार्त    

(क) लिओपॉल्ड रांके     (ड) कार्ल मार्क्स

2) 'आर्केऑलॉजी ऑफ नॉलेज ' हा ग्रंथ मायकेल फुको  याने लिहिला.

(अ) कार्ल मार्क्स        (ब) मायकेल फुको     

(क) लुसिआँ फेबर        (ड) व्हॉल्टेअर

      1 ब)  पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखा 

१ ) जॉर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल - रिझन इन हिस्टरी

२) लिओपॉल्ड व्हॉन रांके - द थिअरी अॅण्ड प्रॅक्टिस ऑफ हिस्टरी

३) हिरोडोटस - द हिस्टरीज

४) कार्ल मार्क्स - डिसकोर्स ऑन द मेथड

उत्तर : चुकीची जोडी : कार्ल मार्क्स - डिसकोर्स ऑन द मेथड

  2. पुढील संकल्पना स्पष्ट करा :

1) द्वंद्ववाद

i)  हेगेलच्या मते कोणत्याही घटनेचा अर्थ लावण्यासाठी तिची वर्गवारी दोन विरोधी प्रकारात करावी लागते. त्याशिवाय मानवी मनाला त्या घटनेचे आकलन होत नाही.

ii)  उदाहरणार्थ; खरे-खोटे, चांगले-वाईट. या पद्धतीला 'द्वंदववाद' (डायलेक्टिक्स्) असे म्हटले जाते.

iii)  या पद्धतीत प्रथम एक सिद्धान्त मांडला जातो. त्यानंतर त्या सिद्धान्ताला छेद देणारा प्रतिसिद्धान्त मांडला जातो. त्या दोन्ही सिद्धान्ता च्या तर्काधिष्ठित ऊहापोहानंतर त्या दोहोंचे सार ज्यात सामावलेले आहे अशा सिद्धान्ताची समन्वयात्मक मांडणी केली जाते.

2) अॅनल्स प्रणाली

i) विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीस फ्रान्समध्ये अॅनल्स नावाने ओळखली जाणारी इतिहास    लेखनाची प्रणाली उदयाला आली.

ii)  अॅनल्स प्रणालीमुळे इतिहासलेखनाला एक वेगळीच दिशा मिळाली. इतिहासाचा अभ्यास  फक्त राजकीय घडामोडी, राजे, महान नेते आणि त्या अनुषंगाने राजकारण,मुत्सद्देगिरी, युद्धे यांच्यावर केंद्रित न करता तत्कालीन हवामान, स्थानिक लोक, शेती, व्यापार, तंत्रज्ञान, दळणवळण, संपर्काची साधने, सामाजिक विभागणी आणि समूहाची मानसिकता यांसारख्या विषयांचा अभ्यास करणेही महत्त्वाचे मानले जाऊ लागले

(iii) अॅनल्स प्रणाली सुरू करण्याचे आणि तिचा विकास करण्याचे श्रेय फ्रेंच इतिहासकारांना दिले जाते.

 प्र. 3 पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा : 

1    1) स्त्रियांच्या आयुष्याशी निगडित विविध पैलूंवर विचार करणारे संशोधन सुरू झाले.

i)  i) इतिहासलेखनात पुरुषप्रधान दृष्टिकोनाचा प्रभाव होता. सीमाँ-द-बोव्हा या फ्रेंच विदुषीने इतिहासलेखनात स्त्रीवादी भूमिका मांडली.

ii)  स्त्रीवादी इतिहासलेखनात स्त्रियांचा समावेश केला गेला.

iii)  इतिहासलेखनाच्या क्षेत्रातील पुरुषप्रधान दृष्टिकोनाचा पुनर्विचार करण्यावर भर दिला.

iv)  सीमाँ-द-बोव्हा यांच्या या स्त्रीवादी भूमिकेमुळे स्त्रियांशी संबंधित नोकरी, ट्रेड युनियन, स्त्रियांचे कौटुंबिक जीवन यांच्याशी निगडित विविध पैलूंवर विचार करणारे संशोधन सुरू झाले.

2) मायकेल फुको यांच्या लेखनपद्धतीला‘ज्ञानाचे पुरातत्त्व 'म्हटले आहे.

उत्तर :  i)   मायकेल फुको यांनी कालक्रमानुसार इतिहासाची अखंड मांडणी करण्याची पद्धती चुकीची ठरवली.

(ii)  त्यांच्या मते, अंतिम सत्यापर्यंत पोहोचणे, हे पुरातत्त्वाचे उद्दिष्ट नसून भूतकाळातील स्थित्यंतरांचे, म्हणजेच बदलांचे स्पष्टीकरण देण्याचा पुरातत्त्वाचा प्रयत्न असतो.

(iii)  फुको यांनी इतिहासातील स्थित्यंतरांचे स्पष्टीकरण देण्यावर अधिक भर दिला; म्हणून त्यांच्या लेखनपद्धतीला 'ज्ञानाचे पुरातत्त्व" असे म्हटले आहे.

  ४. पुढील प्रश्नांची २५ ते ३० शब्दांत उत्तरे लिहा :

1) 'इतिहासलेखन' म्हणजे काय ?

उत्तर : इतिहासलेखनात पुढील बाबींचा समावेश होतो-

i)   उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीचे संकलन आणि विश्लेषण करणे.

ii)  त्या माहितीची स्थल व काळ यांच्या संदर्भात माहिती करून घेणे.

iii)  त्या माहितीच्या संदर्भात योग्य प्रश्नांची मांडणी करणे.

iv)  उपलब्ध माहितीचे संदर्भ तपासून चिकित्सक संशोधन करणे. या पद्धतीने केलेल्या               लेखनपद्धतीला 'इतिहासलेखन' असे म्हणतात.

1)     2) रेने देकार्त यांनी इतिहासलेखनात कोणत्या मताचा आग्रह धरला?

उत्तर : (i) इतिहासलेखनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या ऐतिहासिक साधनांची विशेषतः कागदपत्रांची विश्वासार्हता तपासून घेणे आवश्यक आहे, असे मत आग्रहाने मांडले जात होते. त्यामध्ये रेने देकार्त हा फ्रेंच तत्त्वज्ञ अग्रभागी होता.

ii)  त्याने लिहिलेल्या ' डिसकोर्स ऑन द मेथड' या ग्रंथातील एक नियम शास्त्रशुद्ध संशोधनाच्या दृष्टीने फारच महत्त्वाचा मानला जातो.

 iii)  'एखादी गोष्ट सत्य आहे असे निःसंशयरित्या प्रस्थापित होत नाही तोपर्यंत तिचा स्वीकार  कदापि करू नये' हा तो नियम होय.

3) व्हॉल्टेअर यांना 'आधुनिक इतिहासलेखनाचे जनक असे का म्हटले जाते ?

उत्तर : व्हॉल्टेअरच्या मते, इतिहासलेखनासाठी -

i) वस्तुनिष्ठ सत्य आणि घटनांचा कालक्रम एवढ्यावरच लक्ष केंद्रित न करता  तत्कालीन समाजाच्या परंपरा, शेती, व्यापार व आर्थिक व्यवस्था यांचा विचार होणे आवश्यक आहे.

ii)  या त्याच्या मतामुळे इतिहासाची मांडणी करताना मानवी जीवनाचा सर्वांगीण विचार व्हायला हवा, हा नवीन विचार पुढे आला. म्हणून व्हॉल्टेअर याला 'आधुनिक इतिहासलेखनाचे जनक' असे म्हटले जाते

iii) या त्याच्या मतामुळे इतिहासाची मांडणी करताना मानवी जीवनाचा सर्वांगीण विचार व्हायला हवा, हा नवीन विचार पुढे आला. म्हणून व्हॉल्टेअर याला 'आधुनिक इतिहासलेखनाचे जनक' असे म्हटले जाते.

5) दिलेले संकल्पना चित्र पूर्ण करा .

6 . पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा :

1) कार्ल मार्क्स यांचा वर्गसिद्धान्त स्पष्ट करा.

उत्तर : एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात जर्मनीच्या कार्ल मार्क्स याने 'वर्गसंघर्षाचा सिद्धांत' मांडला. त्याच्या मते 

i)  इतिहास हा अमूर्त कल्पनांचा नसून जिवंत माणसांचा   असतो.

ii)  मूलभूत गरजा भागवण्यासाठी उपलब्ध असलेल्या उत्पादन साधनांच्या स्वरूपावर व मालकीवर माणसा माणसांचे नातेसंबंध अवलंबून असतात.

iii)  समाजातील सर्व घटकांना ही उत्पादन साधने समप्रमाणात मिळत नाहीत.

iv)  उत्पादन साधनांच्या या असमान वाटपामुळे समाजाची वर्गावर आधारित विषम विभागणी होऊन वर्गसंघर्ष सुरू होतो.

v)  उत्पादन साधने ताब्यात असलेला वर्ग अन्य वर्गाचे आर्थिक शोषण करतो. मानवी इतिहास हा अशा वर्गसंघर्षाचा इतिहास आहे.

2) आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये कोणती?

उत्तर : आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये   

i) ही पद्धती शास्त्रशुद्ध आहे. तिची सुरुवात योग्य प्रश्नांची मांडणी करण्यापासून होते.

ii)  हे प्रश्न मानवकेंद्रित असतात.म्हणजेच ते भूतकाळातील विविध मानवी समाजाच्या सदस्यांनी विशिष्ट कालावधीत केलेल्या कृतींसंबंधी असतात.इतिहासात त्या कृतींचा संबंध दैवी घटना किंवा देवदेवतांच्या कथाकहाण्यांशी जोडण्याचा प्रयत्न केला जात नाही.

iii) या प्रश्नांच्या इतिहासातील उत्तरांना विश्वासार्ह पुराव्यांचा आधार असतो. त्यामुळे इतिहासाची मांडणी तर्कसुसंगत असते.

iv) मानवजातीने भूतकाळात केलेल्या कृतींच्या आधारे मानवजातीच्या वाटचालीचा वेध इतिहासात घेतला जातो.

3) 'स्त्रीवादी इतिहासलेखन' म्हणजे काय?

i) स्त्रीवादी इतिहासलेखन म्हणजे स्त्रियांच्या दृष्टिकोनातून केलेली इतिहासाची पुनर्रचना होय.

ii)  इतिहासाच्या लेखनात पुरुषवादी दृष्टिकोनाचाच प्रभाव अधिक होता. म्हणून त्यावर पुनर्विचार करावा आणि त्यात स्त्रियांचा अंतर्भाव करावा, अशी भूमिका फ्रेंच विदुषी सीमाँ-द-बोव्हा हिने मांडली.

iii)   त्यानंतर स्त्रीवादी इतिहासलेखन हा विचार स्वीकारला गेला.

iv) स्त्रियांशी संबंधित नोकऱ्या, रोजगार, ट्रेड युनियनस्, स्त्रियांचे कौटुंबिक जीवन, स्त्री संस्था   या सर्वावर सविस्तर संशोधन सुरू झाले.

v)  १९९० नंतर 'स्त्री' हा एक स्वतंत्र सामाजिक वर्ग मानून इतिहास लिहिण्यावर भर दिला जाऊ लागला. या दृष्टिकोनालाच स्त्रीवादी इतिहासलेखन' असे म्हणतात.

4) लिओपॉल्ड व्हॉन रांके यांचा इतिहासविषयक दृष्टिकोन स्पष्ट करा.

उत्तर : i)  इतिहास संशोधनाची चिकित्सक पद्धती कशी असावी ते सांगितले.

ii)  इतिहासलेखन करताना ऐतिहासिक घटनांशी संबंधित सर्व कागदपत्रे व दस्तऐवज यांचा कसून शोध घेणे आवश्यक आहे.

iii)  या सखोल संशोधनामुळे आपल्याला ऐतिहासिक सत्यापर्यंत पोहोचता येते.

iv)  इतिहासलेखनातील काल्पनिकते वर टिका केली.

v)  जागतिक इतिहासाच्या मांडणीवर भर दिला.

स्वाध्याय

 घटक चाचणी उत्तरासह व PDF सह (बोर्ड पॅटर्न प्रमाणे)

इतिहास राज्यशास्त्र ,भूगोल सह सर्व विषयाची परिपूर्ण तयारी साठी वेब साइट चे Follow बटन क्लिक करा  व Share करा